روزمرگی

روزها وقتي رئيس نيست، يا هست اما حواسش نيست؛ صورتم را به پشت شيشه بلند تيره ي شركت مي چسبانم و بيرون را خيره تماشا مي كنم.خيلي فضايي نيست. ساختمان هاي بلند كه تا پاي كوه پيش رفته اند مثل پيچك و كوه، دست كوتاه زمين، كه انگار از دل پيچك ها راه فراري براي خودش باز مي كند...

هي حرف مي زنيم؛ از كار، از شهر ـ كه در قاب بلند پنجره نيست ـ از دوستاني كه رفته اند؛ از دوستاني كه اگر هستند يا نه، نستند كه دمي با هم بنشينيم و ...

حرف مي زنيم. از قد بلند شهر كه اگر تصويرش هم نيست، سايه ي بلندش انگار رنگ تصوير را كم رمق مي كند.

اينجا پنجره ي ما پشت به چهره ي غبار گرفته و اخموي شهر است. سر و صداي شهر هم مينياتوري به گوشمان مي رسد. گاهي كاميوني پر از خاك خرابه اي كه براي ساختماني نو مي رود؛ گكاهي موتور سواري كه فقط رد مي شود؛ گاهي ...

حس تعليق؛ انگار وسط زمان تونلي باز شده باشد بي امتداد. چيزكي شايد مثل غار افلاطون.

همه چيز مثل تبعيدي ها؛ ما در تبعيد، شهر در تبعيد.

امشب به سنت همیشه ام که یک هو به سرم می زند می خزم لای وبلاگ های آشنا و ناآشنا، چرخی زدم در ولابلاگ های دوستانم ـ برخی دوستانی که از نزدیک دیدمشان و برخی نه؛ برخی آشنایانی دیرپا و برخی نه و ... ؛ اما همه در یک چیز با هم مشترک بودیم و هستیم: همه در سرآغاز دهه ی سوم زندگی هستیم. بیست ساله هایی که بیش و کم در اواسط یا نیمه های دهه ی شصت خورشیدی زاده شدیم و لاجرم، تجربه های مشترک اجتماعی در معنای عام ـ از کارتون های مشابه تلویزیونی تا مدهای لباس، از کتاب های درسی تا وقایع سیاسی ـ اشتراکات بسیاری را میانمان رقم زده.

باز یک چیز در همه این ویلاگ ها مشترک بود: متوقف شده اند. غالباً تعطیلشان نکرده ایم (ای بسا هنوز هم گاهی ـ شاید دزدکی از خودمان حتا ـ سرکی به آن ها بکشیم) اما متوقف شده اند و حداقل چندماه و حداکثر دو سه سالی است که چیزی در آن ها ننوشته ایم. بی آن که لزوماً یادداشت آخر، چیزی برای خداحافظی یا اعلام توقف یا تعطیلی یا همچو چیزی باشد.

گروهی ـ که شاید بخش کمتری باشند ـ به نوعی رفته اند به شبکه های اجتماعی؛ از فیس بوک تا گوگل پلاس و غیرآن؛ و گروهی هم نه.

دلیل؟ با خودم فکر می کنم شاید بیش تر شدن گرفتاری و کارها باشد و کمبود وقت؛ شاید یافتن گوشی بهتر برای شنیدن حرف هایی که داشتیم؛ شاید تغییر شکل روابط اجتماعی و فراگیر شدن فیس بوک ها و فیس بازها و حرف های فیس بوکی (که گاهی گمان می کنم پرسیدن از این که این وسط، شکل محتوا را تغییر داده یا محتوا شکل را؛ از آن سؤال های «اول مرغ بود یا تخر مرغ» وار است) و شاید... .

نمی دانم؛ شاید همه این ها باشد یا نباشد ولی یک چیز لاجرم (و اخیرا دوباره پیدا کرده ام این «لاجرم» را و چقدر واژه ی خوش آهنگی می ماند در دهانم) حتمی است: ما داریم بزرگ می شویم.

چیزهای قدیم؛ جاهای قدیم؛ آدم های قدیم. هرچیزی که مربوط به وقتی و جایی باشد در گذشته ای که من، آن را گذرانده ام؛ این ها چیزها یا کسانی هستند که مرا به همان حالت آن روزم بر می گردانند و این حس خوبی است. راستش، چند شبی پیش تر بود که به دوستی که براستی برایم دوست است، می گفتم که وقتی به پیش ترها می اندیشم: به کودکی ام، به نوجوانی ـ روزگار خوش کشف جهانی که خیلی پیش تر از من، کشف شده بود ـ به سال های دبیرستان و حتا همین کمی پیش تر، روزهای هیجان آغاز جوانی ...

گاهی آن قدر خود را دستخوش دگرگونی ها می بینم ـ بی قضاوتی که بدتر شده ام یا بهتر ـ از این دگرگونی های دایم، مضطرب و بیش از آن، شگفت زده می شوم. گاه آن قدر دور شده ام که گویی کس دیگری این سال های قبل تر را زیسته است؛ والبته هر دوره ای، برای خودش، هویتی دارد مستقل و متفاوت...

این است که چیزها یا آدم های مربوط به دیروز (به این اعتبار می گویم «مربوط به دیروز» که چندی است با آن ها نبوده ام و این «با هم بودن» و «باهم دنیا را تجربه کردن» است که آدم هایی با خاطره هایی نه لزوماً شبیه به هم اما یقیناً «آشنا» با هم می سازد) حس همان محمدعلی دیروز را در من زنده می کنند و این، برایم به غایت خوب است ـ نه چون از امروز یا آدم های امروز یا محمدعلی امروز رنجیده یا ناراضی ام؛ نه، داستان در گم کردن خط «خودم» است در میان این همه خط خطی آدم های خطی؛ داستان غربتی که گویی سال هاست ـ به گواهی آدرس همین وبلاگ ـ دنبالش هستم. و هر چه پیش تر می رود، دورتر، غریب تر.

این است که دیدن شمایی که مدت هاست ندیدم، رد شدن از خیابانی که مدت هاست رد نشده ام، چشیدن طعمی که مدت هاست نچشیده ام (و البته این «مدت ها» لزوماً و فقط امتداد فیزیکی زمان نیست) ردی از خودم است که جایی در درونم گم شده است.

خبر درگذشت احسان نراقی را که شنیدم، البته اندوهی که به طبع با مرگ هر انسانی برای انسانی دیگر ـ دست کم غالباً ـ عارض می شود، بر من هم عارض شد؛ و باز هم البته که کوتاه بود به فاتحه ای و سرتکان دادنی گذشت... اما همین نبود؛ یاد روزی افتادم که در هم کف دانشکده ی حقوق او را ـ که سرگرم گشتی در دانشکده و لابد میان انبوهی از خاطره ها بود ـ دیدیم و با دوستانم به اتاق جامعه ی فرهنگی ـ که آن روزها هنوز برپا بود و مشمول غضب میرغضبان نشده بود ـ بردیم و نشستیم پای حرف هایش... این مرور خاطره گذشت تا امروز که شنیدم مسؤولان شهر تهران (که مانند بیش تر مسؤولان ایران، هیچ گاه مورد سؤالی قرار نمی گیرند و اطلاق مسؤول به ان ها، واقعاً اشکال دارد!) مانع دفن جسد وی در «قطعه ی نام آوران» شده اند.

دلم به درد آمد که با پیرمردی که این چنین، سالیان برای فرهنگ این مملکت کوشیده بود؛ صاحب وجهه ای بین المللی بود (از جمله تصدی اداره ی جوانان یونسکو و نیز دریافت نشان لژیون دونور فرانسه)؛ چندین عنوان تألیف و تحقیق و ترجمه ی قابل توجه داشت (همان روز هم برای مرور چند نکته درباره ی آخرین تألیفش، «پایان یک رویا» به سراغ دکتر کولایی ـ کارشناس امور روسیه ـ آمده بود به دانشکده) و فعالیت سیاسی خاصی هم نداشت (که اگر هم داشت، به گمان من نباید آن کنش و گرایش سیاسی، نافی شخصیت فرهنگی و پژوهشی وی می شد) ... این چنین عنادورزانه و کینه توزانه برخورد می شد، آن هم پس از فوتش! گویی مسؤولان باورشان شده که «ماندگاری» یا «نام آوری» را آن ها «اهدا می کنند» و آن ها تصمیم می گیرند و تعیین می کنند  که چه کسی مانگار و نام آور باشد و چه کسی نه! چه خیال باطل و کوته بینانه ای!

زهی دریغ...!

گشتم دنبال یادداشتی که در همین وبلاگ درباره ی دیدار ناگهانی آن روز نوشته بودم : بیست و هشتم فروردین 1390؛ عنوان یادداشت «غریبه» بود. متأسفم که عنوان انتخابی من بر آن یادداشت، از قضای روزگار نامراد و نامردمی نامردمان، درست درآمد و آن «غریبه»، غریبه وار درگذشت.

امشب ­داشتم روزنامه ­های چند روز گذشته را که چندی است گوشه­ ی اتاق کوچکم تلنبار کرده­ ام مروری می­ کردم، عمدتاً شرق و اعتماد که روزنامه­ های مورد علاقه ­ام هستند.

لابه ­لای اخبار و عکس­ های تلخ مربوط به زلزله­ی آذربایجان ـ که خداوند به مردمانش صبر و سلامتی دهاد ـ و پشت خوشحالی انبوه ورزش ایران در المپیک، به طور تصادفی، چند گزارش مربوط به چند روز مختلف در باره ­ی چند موضوع متنفاوت خواندم که همگی در چند چیز مشترک بودند.

یک ـ در شب­ های قدر آقای ناطق نوری، در مشهد سخنرانی داشته است که عده ­ای با شعارهای توهین ­آمیز آن را بر هم می ­زنند و سه شنبه سردار سعید قاسمی، به نمایندگی از گروه انصار حزب­الله مسؤولیت آن را پذیرفته و با ادبیاتی تند و یکسره مملو از حمله به شخص ناطق نوری، که در عرف ادبیات سیاسی ما، بیانی سخیف و توهین­آمیز محسوب می­شود، وی را تهدید کرده که عندالاقتضا این رفتارها باز هم ادامه خواهد داشت! (قضاوت نکنید! بحثم ناطق نوری یا سعید قاسمی یا قصه­ های سیاسی روز نیست، عجالتاً حوصله ­ی این­ داستان ­ها را هم ندارم این روزها. حرفم چیز دیگریست که به گمانم از این­ ها مهم تر است.)

دو ـ چند شب پیش مسابقه­ ی فوتبالی در قالب «جام ستاره­ ها» میان منتخب جام­ جهانی 1998 (کسانی مثل پیروانی، شاهرودی، میناوند، باقری، خداداد عزیزی و ... ) با منتخب قدیمی های استقلال (از نامجو مطلق بگیر تا هاشمی­نسب) برپا بوده؛ بازی به زور تمام می­شود، که یکسره فحش و فضیحت بوده از این سو به آن سو و بالعکس و گویا اگر کریم باقری و پیروانی نبودند کار بدتر از این هم می­شده! رفتاری که گویا چند شب قبل ­تر در بازی دیگری در همین جام ستاره ­ها (!) میان تیم هنرمندان و یک تیم دیگر در سطحی بدتر ـ و حتا با برخورد فیزیکی ـ رخ داده بوده ­است.

سه ـ چندی است تهیه ­کننده ­های سینما هر یک به بهانه­ ای چنگ می­ کشند به روی دیگری! شروع کرده ­اند به یادداشت و نامه و بیانه دادن و این همه، البته نه برای ابراز لطف و محبت، که برای فحاشی و توهین و تحقیر دیگری. منوچهر محمدی به ضیاء هاشمی و بالعکس و بسیاری دیگر نیز چون این دو. این میان حبیب­الله کاوش، سخنگوی شورای صنفی نمایش، یادداشت بلندبالایی نوشته در پاسخ به نقدهای اخیر امیرحسین علم­الهدی ، که در قامت ستون نویس روزنامه ­ی بانی ­فیلم چندی است نقدهایی با آمار و اعداد و ارقام از وضعیت سینمای ایران و اکران­ها و مداخله­های دولتی در این داستان، مطرح کرده. پاسخ کاوش البته یک چیز بیش­تر نیست آن هم تحقیر و تشبیه علم­الهدی به سرباز هخامنشی که به موهایش ژل مالیده و به هوس سمت این­ها را نوشته و ... .

این چند فقره را بگذارید کنار وضعیت عمومی که دست کم در خیابان ­های شهر تهران می ­بنیم (از ان چند فقره آدم­کشی سال گذشته وسط خیابان بگذریم) : آدم­هایی که سر جنگ دارند، راننده ­هایی که به هم فحش می ­دهند، مسافرانی که دولت را ناسزا می ­گویند و ...

براستی جامعه ی ما به کجا می ­رود؟ این چنین پاره پاره از هم و تیغ به روی هم آخته! آدم­هایی ذره ذره دور از هم که شاید اگر یک قدرت مرکزی با چوب بالای سرشان نایستاده باشد، قبیله­ وار بر هم بشورند و هر یک با دریدن دیگری سهم خود از غنیمت روزگار را زیاد ­کند؟!

من گمان می­ کنم از دلایل این شهرآشوب ناکوک و ناخوش­ آهنگ، چند چیز می ­تواند باشد؛ یکی از میان رفتن کمی و کیفی (شکلی و ماهوی) نهادهایی است که حوزه­ ی عمومی «واقعی» و «طبیعی» جامعه­ی ما را (در برابر حوزه­ی خصوصی و قلمرو حکومت) سر و شکل دهند؛ از مسجد تا دانشگاه و مدرسه؛ از زورخانه و باشگاه تا خانه­ ی سینما؛ و دیگری، ضعف و تضعیف بیش از پیش گروه­ های مرجع. می­ گویم ضعف و تضعیف تا یادآوری کرده باشم که بخشی از داستان فعالانه از بیرون رقم می­خورد و بخش دیگر، منفعلانه و از درون. از یک سو گروه ­های مرجع ما، از روحانیت تا استاد دانشگاه، خودشان به سمت تهی شدن و میان­ مایگی و از دست دادن کارکرد ­های اصلی خود ـ از جمله ارزش­ سازی و تثیبیت ارزش­ها و هنجارها الگوهای رفتاری کارآمد ـ رفته ­اند و از سوی دیگری، دستگاه اقتداری حاکمیت دانسته و ندانسته به سمت تضعیف آن­ ها گام برداشته است.

(حالا که به گزاف اینجا بر تخت جامعه­ شناسان نشستم، بگذارید چند خط هم پا توی کفش بچه­ های حقوق عمومی و علوم سیاسی بکنم) می­گویند state در تفکری سیاسی و حقوقی عصر مدرن معادل سه چیز است: یکی هیأت حاکمه که تجلی حاکمیت ملی بوده و کلیت حکومت است، دوم، دولت یا قوه­ی مجریه که گرداننده­ ی کشور و پیش­ برنده ­ی امور اجرایی است، و دیگری، جامعه­ ی سیاسی؛ این آخری ـ اگر من درست فهمیده باشم ـ یعنی گروهی از مردم که علاوه بر پیوندهای قومی، نژادی، زبانی، تاریخی و در یک کلام، فرهنگی، بر اساس منافع مشترک گرد هم آمده ­اند و برای حفظ این منافع مشترک، اندیشیده و دانسته (لااقل اندیشه و دانستگی انباشته­ ای امتدادی تاریخی)، دست به تشکیل دولت می­زنند.

بعید می­دانم در این معنا ما به واقع، جامعه ­ی سیاسی باشیم. گویی منفعت مشترکی نداریم، قبیله ­وار هر کس کلاه خود را چسبیده و به فکر ریش خودش است. به نظرم، ما نیازمند تعریف منافع مشترکی هستیم که در چارچوب آن حداقل­ها پیوندهای عینی بیابیم. پیوندی نه «فقط» از سر احساس و دلسوزی (که فقط وقتی «هم­وطنان» ترکمان زیر آوارها مدفون شدند، غیرتمان به جوش بیاید و «غیورانه» به دادشان برسیم ـ کاری که آن فرنگی که ینگه­ی دنیا لم داده هم از سر غریزه و عاطفه­ی بشری می­کند ـ و بعد لابد از چندماهی دیگری دوباره خرواری فحش و جوک بسازیم در وصف خریت­های ...) که از سر خرد و اندیشه و تعقل و سنجش. (غرضم به هیچ روی نفی یکی و تأیید دیگری نیست؛ این هردو با هم به گمانم ضامن بقای ماست.)

به نظرم، این عقلانیت زمینی و انسانی و عینی برای بقای ما لازم است.

سستی آیین های حقوقی شکلی در کشورمان بی گمان دغدغه ای است که این روزها پررنگ تر می شود و هر قدر پیوند این آیین و قوانین، با حوزه های اقتداری دولت قوی تر می شود، لرزش ژله مانند این قوانین آشکارتر می شود. نمونه های فراوانی را می توان در چند سال اخیر سراغ گرفت: از وضعیت اسف بار اجرای آیین دادرسی کیفری که داد از نهاد همگان برآورد و حتا اعتراض استاد فاضلی همچون آیة الله محقق داماد را هم در پی داشت (اینجا را ببینید) تا وضعیت تعامل دولت و مجلس. واقعیت این است که اهمیت قانون و قانون مداری، در خلق عینیتی است که به عنوان بازتاب دهنده ی اراده ی عمومی (در برابر اراده ی شخصی) دست و پای افراد را می بندد و سرکشی ها قدرت و دست اندازی های قدرتمندان را لگام می زند.

تأخیر در ابلاغ مصوبه ی مجازات اسلامی 1390 نیز از مصادیق همین سستی و تخلف از قوانین اساسی است. (وضعیت خنده آور این پدیده ی عجیب و غریب را در یادداشتی در روزنامه ی اعتماد امروز به نقد نشسته ام. اینجا را ببینید) از این حیث، شاید بتوان گفت بی پناه ترین قانون ایران ـ در نبود دادگاه عالی قانون اساسی و اقدامات و تفاسیر نه چندان قابل دفاع و گاه تناقض آمیز شورای نگهبان ـ قانون اساسی است که ظاهراً کسی هم مسؤول اجرای آن نیست و به جز یکی دو اصل، بقیه ی اصول آن را می توان به میل و حسب اقتضای منفعت و سنگینی مصلحت و چربش قدرت، به سمت خود کشید و کش داد.

برای نمونه همین واقعه ی ابلاغ لایحه (قانون) مجازات اسلامی را مقایسه کنید با وقایع مشابه در دیگر کشورها. مثلاً در فرانسه چند سالی پیش تر قانون در ارتباط با وضعیت کارگران به تصویب رسید که اختیارات کارفرما را افزایش می داد. تصویب قانون، با اعتراضات سراسری و گسترده ای روبرو شد که منجر به تظاهرات وسیع و فراگیری نیز گشت. کار به آن جا رسید که دولت که خود لایحه ی قانون را به مجلس تقدیم کرده بود، خواست عطای اجرای قانون را به لقای آن ببخشاید. خب، به قاعده، در کشور ما اگر بود، کافی می نمود که دولت بخشنامه های اجرای قانون را تصویب نکند (یا از بن قانون را ابلاغ نکند؛ خرق عادتی که رفته رفته سنت می شود!). اما در فرانسه، چون قانون به تصویب رسیده بود و از تیغ مراجع نظارتی نظیر سنا و شورای قانون اساسی نیز به سلامت گذشته بود. پس طبق روال «قانونی» ابلاغ و منتشر شد و سپس با لایحه ای که قانون شد، قانون سابق، بی اثر شد. این، یعنی احترام به موازین قانونی و تن دادن به سازوکارهای عینی و عقلانی مدرن که تحقق آن ها در جامعه ای که برخی نویسندگان را هنوز نظر به قبیله ای بودن آن است و دولتی ـ در بهترین فرض ـ شبه مدرن دارد، هنوز دشوار می نماید.